Stanisław Kutrzeba urodził się 15 listopada 1876 r. w Krakowie. Naukę pobierał w gimnazjum św. Anny, szkoły poprzedniczki dzisiejszego I Liceum im. Bartłomieja Nowodworskiego, które ukończyło wielu wybitnych Polaków tych czasów. Naukę w tej szkole ukończył w 1894 r. i w tym samym roku podjął studia wyższe na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Był słuchaczem najwybitniejszych ówczesnych uczonych krakowskich rożnych specjalności, uczestniczył w wykładach Stanisława Krzyżanowskiego, Stanisława Smolki czy Stanisława Tarnowskiego. Mistrzem Stanisława Kutrzeby był Bolesław Ulanowski, i pod kierownictwem tego uczonego uzyskał doktorat praw.
Studia ukończył w 1898 r. Po studiach jako stypendysta Polskiej Akademii Umiejętności przebywał w Rzymie (1898/1899) i w Paryżu (1899/1900). Po powrocie do Krakowa podjął pracę w Krajowym Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie gdzie był adiunktem. Prace naukowe uwieńczone zostały habilitacją z zakresu historii prawa polskiego na podstawie rozprawy Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich (Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, t. XL, 1901; t. XLII, 1902). Po śmierci Franciszka Piekosińskiego w 1906 r. podjął starania o objęcie katedry historii prawa polskiego. Starania te zostały uwieńczone w 1908 r. nominacją na profesora nadzwyczajnego historii prawa której podstawą była ogłoszona rok wcześniej praca z zakresu historii prawa staropolskiego pt. Mężobójstwo w prawie polskim XIV i XV wieku (Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, L).
Dziełem o nieprzemijającej wartości naukowej opracowanym przez Stanisława Kutrzebę było wydawnictwo źródłowe pt. Akta unii Polski z Litwą 1385-1791 opublikowane w 1932 r. Ogółem jego dorobek naukowy określony listą publikacji, artykułów, rozpraw, wydawnictw źródłowych i innych rodzajów twórczości zamyka się liczbą 464 tytułów.
W pamięci swoich studentów zapisał się jako wybitny uczony i pedagog. Jego uczniami było wielu późniejszych luminarzy historii prawa: Józef Rafacz, Adam Vetulani, Bogusław Leśnodorski i Władysław Sobociński.
Znakomitym opracowaniem młodego 29-letniego Stanisława Kutrzeby była jego synteza pt. Historia ustroju polski w zarysie, której pierwszy tom zatytułowany Korona ukazał się w 1905 r. Dzieło to służące jako podręcznik uniwersytecki doczekało się do 1948 r., ośmiu wydań i jest do dzisiaj klasycznym opracowaniem z tego zakresu. W dziele tym Kutrzeba rozprawiając się z wieloma mitami dotyczącymi historii Polski pioniersko ukazał rozwój instytucji prawnych w ścisłej łączności z historią społeczeństwa.
Wzorem innych uczonych Krakowskiej Wszechnicy uczestniczył w pracach Polskiej Akademii Umiejętności. Członkiem-korespondentem tej zasłużonej dla Polski instytucji był od 1916 r., a członkiem zwykłym od 1918 r. Od 1919 r. pełnił funkcję sekretarza Wydziału Historyczno-Prawnego, a od 1926 r. funkcję sekretarza generalnego. W 1939 r. został wybrany na prezesa PAU.
Nie można pominąć też działalności publicznej będącej udziałem Stanisława Kutrzeby. Jako doradca delegacji polskiej brał udział w konferencji pokojowej w Wersalu, gdzie na zlecenie delegacji opracowywał materiały historyczne. Opracowania te, następnie wydane w jednym z tomów sprawozdań kongresowych, dotyczyły stosunków litewsko-białoruskich i ukraińskich i potwierdzając sławę Stanisława Kutrzeby jako wybitnego znawcę stosunków wschodnich.
W 1925 r. uczestniczył w obradach polsko-czechosłowackiej komisji delimitacyjnej. Jako przewodniczący delegacji polskiej doprowadził do zawarcia tzw. traktatu likwidacyjnego z Czechosłowacją w którym uregulowano przebieg granicy państwowej i zagwarantowano prawa mniejszości narodowych. W okresie międzywojennym zasłynął także jako badacz prawa konstytucyjnego i prawa międzynarodowego. Wyrazem tych zainteresowań były m. in.: studium prawnomiędzynarodowe pt. Gdańsk a Polska, czy Stanowisko prawne Wolnego Miasta Gdańska.
W uznaniu zasług w działalności naukowej i publicznej był członkiem wielu zagranicznych organizacji naukowych. Był m. in. członkiem zagranicznym Czeskiej Akademii Nauk i Umiejętności, Węgierskiej Akademii Nauk, Akademii Nauk Moralnych i Politycznych w Paryżu. Był doktorem honoris causa Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie a także Uniwersytetu Jagiellońskiego. Za działalność publiczną odznaczony został m.in. Krzyżem Komandorskim, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Był też oficerem Legii Honorowej.
We wrześniu 1939 r. pozostał w Krakowie i wobec ewakuacji władz objął funkcję zastępcy przewodniczącego Obywatelskiego Komitetu Pomocy działającego pod kierownictwem metropolity krakowskiego księcia Adama Stefana Sapiehy. Aresztowany 6 listopada 1939 r. w wyniku Sonderaktion Krakau, został osadzony w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Po zwolnieniu z tego obozu w lutym 1940 r. powrócił do Krakowa. Mimo okupacji i represji kontynuował swą działalność naukową i dydaktyczną. Jako dziekan kierował konspiracyjną działalnością Wydziału Prawa i Administracji. Kierował także działającą w podziemiu Polską Akademią Umiejętności. Uczestniczył w pomocy dla środowiska akademickiego, służył potrzebującym należąc do tzw. Komitetu Trzech. Do dyspozycji badaczy stała jego biblioteka i wszechstronna pomoc. W czasie okupacji opracował projekt reformy studiów prawniczych (ogłoszony w 1945 r.), zakładający integrację nauki prawa z innymi naukami społecznymi. W tym czasie opracowywał też podręcznik Wstęp do nauki o państwie i prawie która to praca miała stać się ostatnim dziełem jego autorstwa (wydany pośmiertnie w 1946 r.). Służył pomocą dla powstańców Warszawy. Dla ratowania ludności sprzedał wszystkie posiadane wartościowe przedmioty, współpracując także z Komitetem pomocy dla ludności Warszawy. W 1945 r. reprezentował Polską Akademię Umiejętności na uroczystościach jubileuszu Akademi Nauk ZSRR. Przebywając w Moskwie wziął także udział w rokowaniach w sprawie powołania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, po których dokooptowany został jako poseł do Krajowej Rady Narodowej. Wycieńczony przeżyciami wojennymi zmarł 7 stycznia 1946 r. w Krakowie.
oprac. Bartłomiej Migda
Bibliografia:
Wacław Uruszczak, Stanisław Kutrzeba (1876-1946) [w:] Złota księga Wydziału Prawa i Administracji, Kraków 2000.
Adam Vetulani, Stanisław Kutrzeba [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XVI, 1971.